อสีติมหาสาวก

เรื่องพระสาวกผู้ใหญ่ ๘๐ ท่าน (พระอสีติมหาสาวก) เรื่องนี้ รู้สึกว่าจะมีความ เข้าใจผิด หรือเข้าใจไขว้เขวกันมานานเป็นร้อย ๆ หรือพันปี คือถ้าอ่านข้อความในอรรถกถา คือ คำอธิบายพระไตรปฏิกภาษาบาลีแล้ว จะรู้สึกว่า คำว่า พระอสีติมหาสาวกนั้น หมายถึงพระภิกษุ ที่เป็นพระอรหันต์สาวกชั้นผู้ใหญ่รวม ๘๐ รูป ถึงกับพยายามประมวลจำนวนให้ครบ ๘๐ กันให้ได้ และผลก็ปรากฏว่าจัดได้ไม่ตรงกัน แต่ถ้าอ่านพระสุตตันตปิฏกเล่ม ๒๐ ตอนเอตทัคคปาลิ คือบาลีว่าด้วยพระสาวกผู้ได้รับแต่งตั้งเป็นผู้เลิศในทางต่างกัน ซึ่งถอดความไว้ในหน้า ๗๑๖ - ๗๒๐ (เอตทัคคปาลิ) ของเล่มนี้ และลองนับจำนวนดู จะพบว่าจำนวนพระสาวกผู้ได้รับแต่งตั้งเป็นผู้เลิศในทางต่าง ๆ นั้นมีครบ ๘๐ ตำแหน่ง คือ ฝ่ายภิกษุ ๔๗ ฝ่ายภิกษุณี ๑๓ ฝ่ายอุบาสก ๑๐ ฝ่ายอุบาสิกา ๑๐ รวมกันครบ ๘๐ ตำแหน่งพอดี ใน ๘๐ ตำแหน่งนั้น บางท่าน เช่น พระอานนท์ ได้แต่งตั้งเป็นเลิศถึง ๕ ตำแหน่ง พระจุลลปันถกะ ๒ ตำแหน่ง พระสุภูติ ๒ ตำแหน่ง

ส่วนในฝ่ายอุบาสก พ่อค้าชื่อตปุสสะและภลัลกิะ รวม ๒ ท่าน ได้รับแต่งตั้งเป็นผู้เลิศในทางถึงสรณะ (พระพทุธ พระธรรม) รายแรก ฉะนั้นจึงโปรดทราบว่า พระอสีติมหาสาวก หรือพระสาวกผู้ใหญ่ ๘๐ ท่านนั้น มิใช่เป็นพระภิกษุแต่ฝ่ายเดียว เป็นภิกษุณีก็มี อุบาสกก็มี อุบาสิกาก็มี และมิได้เป็น พระอรหันต์ล้วน ๆ ต่ำกว่าพระอรหันต์ก็มี คือในฝ่ายอุบาสกอุบาสิกาเป็นพระอริยบุคคลชั้นพระโสดาบันก็มี และในตำแหน่งทั้งแปดสิบนั้น มีตัวบุคคลผู้ได้รับแต่งตั้งจริงเพียง ๗๕ ท่าน คือบุคคลเดียว ๕ ตำแหน่ง ๑ ท่าน ๒ ตำแหน่ง ๒ ท่าน และตำแหน่งเดียว ๒ ท่าน ๑ ตำแหน่ง ฉะนั้น ในฝ่ายภิกษุจึงมีบุคคลเพียง ๔๑ ท่าน ในฝ่ายอุบาสกมีบุคคล ๑๑ ท่าน ๑

ปัญหามีต่อไปอีกว่า ตปุสสะ และภัลลิกะ สองพ่อค้าที่ได้รับแต่งตั้งเป็นเลิศในทางถึง สรณะรายแรก ไม่มีหลักฐานหรือประวัติที่ไหนเลยว่าเป็นพระอริยบุคคล ผู้เขียนได้ติดตามเรื่องนี้ และได้พบพระพุทธภาษิตในพระสุตตันตปิฏก องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๙๕ - ๓๙๖/๔๒๖  ซึ่งได้ย่อความไว้ในเล่มนี้หน้า ๘๓๔ กล่าวถึงตปุสสะและภัลลิกะ รวมทั้งคฤหบดีอื่น ๆ ว่าประกอบด้วยคุณธรรมของพระอริยบุคคล ๖ อย่าง คือมีความเลื่อมใสอันไม่ไหวหวั่นในพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ มีศีล มีญาณ มีวิมุติ อันเป็นอริยะ (พระอรรถกถาจารย์อธิบายว่าเป็นพระอริยบุคคลชั้นพระเสขะ ซึ่งต่ำกว่าพระอรหันต์)

เรื่องนี้เป็นการปฏิวัติ ความเชื่อ ความเข้าใจผิด ในวงการศึกษาของประเทศไทย เกี่ยวกับพระอสีติมหาสาวกว่ามีครบบริษัท ๔  มิใช่เพียงภิกษุบริษัทอย่างเดียวตามที่เคยเข้าใจกันมา ทั้งนี้จากหลักฐานในพระสุตตันตปิฏกเอง

สุชีพ ปุญญานุภาพ
๒๕ ตุลาคม ๒๕๒๒

๑ สรุปจำนวนพระอสีติมหาสาวก และจำนวนตำแหน่ง 
พระภิกษุ ๔๑  ท่าน นับได้ ๔๗  ตำแหน่ง 
พระภิกษุณี ๑๓ ท่าน นับได้ ๑๓ ตำแหน่ง 
อุบาสก ๑๑ ท่าน นับได้ ๑๐ ตำแหน่ง 
อุบาสิกา ๑๐ ท่าน นับได้ ๑๐ ตำแหน่ง 
รวม ๗๕ ท่าน นับได้ ๘๐ ตำแหน่ง

หมายเหตุ พระอานนท์ ๕ ตำแหน่ง พระจุลลปันถกะ ๒ ตำแหน่ง พระสุภูติ ๒ ตำแหน่ง ตปุสสะ และ ภัลลิกะ อุบาสกที่เป็นพ่อค้า ๒ ท่านรวมกัน ๑ ตำแหน่ง - ม.พ.ป.